Η Εξελικτική Ψυχολογία (απάντηση στον Homo Sapiens Socrates)

Σωκράτη οι παρατηρήσεις σου είναι πολύ εύστοχες και μάλιστα τέτοιου είδους αντιρρήσεις αποτελούν εν μέρει και την κύρια κριτική απέναντι στην ΕΨ που συνήθως προέρχεται από άσχετα μ’αυτήν επιστημονικά πεδία. Θα προσπαθήσω εδώ να δώσω μια σύντομη απάντηση σ’αυτήν την κριτική και μάλλον θα τη συμπεριλάβουμε μαζί με τις υπόλοιπες και στις σημειώσεις.

Κατ’ αρχήν σύμφωνα με την αρχή της διαψευσιμότητας του Karl Popper μια θεωρία για να θεωρηθεί επιστημονική θα πρέπει να σου δίνει τη δυνατότητα να την διαψεύσεις για τον απλό λόγο ότι για να αποδείξεις την αλήθεια μιας υπόθεσης σε όλες τις περιπτώσες απαιτείται ένας άπειρος αριθμός δεδομένων – πράγμα αδύνατον – ενώ για να τη διαψεύσεις αρκούν συνήθως έστω και λίγες περιπτώσεις (βεβαίως και η διάψευση είναι πολύπλοκη υπόθεση γιατί για να είναι επιστημονική δεν αρκεί ένα μεμονωμένο αρνητικό αποτέλεσμα αλλά συγκέντρωση στοιχείων, σύγκριση, ορθός έλεγχος και επιστημονική μεθοδολογία).

Η ΕΨ όπως και κάθε άλλη σοβαρή θεωρία ψυχολογίας σαφώς και ενέχει αυτήν τη διαψευσιμότητα στις υποθέσεις της. Kάτι που της δίνει επιπλέον αυτό το πλεονέκτημα σε σχέση με άλλες κοινωνικές επιστήμες και δεν απαιτεί κανενός είδους «διανοητικό άλμα» είναι η δυνατότητα διεξαγωγής πειραμάτων και συλλογής εμπειρικών δεδομένων τόσο στο εργαστήριο όσο και εκτός αυτού.

Ας δούμε όμως ένα παράδειγμα. Όπως έχουμε πει, ένα από τα σημαντικότερα προσαρμοστικά ζητήματα που έπρεπε να αντιμετωπίσει ο εγκέφαλος των προγόνων μας ήταν η επιλογή συντρόφου (mate selection) γιατί με αυτήν διασφαλίζεται η αναπαραγωγή και η διάδοση των γονιδίων στις επόμενες γενιές. Ως εδώ αυτή η θεωρία είναι αρκετά ευλογοφανής. Από αυτήν προκύπτει λογικά μια υπόθεση που κάνει η ΕΨ για την επιλογή συντρόφου. Οι γυναίκες ως πιο ευάλωτες για πολύ μεγάλο διάστημα (καθώς διέθεταν μετρημένα ωάρια, έπρεπε να κυοφορήσουν πολλούς μήνες, να θρέψουν και να φροντίσουν το παιδί για αρκετά χρόνια μέχρι να μπορεί να τα καταφέρει μόνο του) προτιμούσαν άντρες που θα μπορούσαν να διασφαλίσουν πόρους (τροφή και ασφάλεια) σ’αυτές και το παιδί. Με αυτές τις προτεραιότητες οι γυναίκες εξασφάλιζαν την διάδοση των γονιδίων τους. Οι άντρες, από την άλλη μεριά, που ενδιαφέρονταν ως πρώτη προτεραιότητα να αναπαράγουν καλά γονίδια σε υγιείς και ικανούς απογόνους, ήταν λογικό να προτιμούν υγιείς, νέες και καλοφτιαγμένες γυναίκες (γιατί αυτά τα χαρακτηριστικά αποτελούν άμεσους σηματοδότες υγείας). Και οι δυο στρατηγικές φαίνεται να πετυχαίνουν αποτελεσματικά την επιβίωση του είδους μέσω της αναπαραγωγής.

Η ΕΨ λοιπόν υποθέτει ότι ο εγκέφαλος των δυο φύλων ανέπτυξε μέσω της φυσικής επιλογής αντίστοιχα modules που μας καθοδηγούν εως και σήμερα ως έναν βαθμό στην επιλογή συντρόφου. Συγκεκριμένα το μοντέλο που προτείνει είναι ότι οι γυναίκες έχουν μια προτίμηση σε μεγαλύτερους άντρες γιατί αυτό σηματοδοτεί στις κοινωνίες μας ένα άτομο αποκατεστημένο και ώριμο που μπορεί να παράσχει πόρους στην οικογένειά του, ενώ οι άντρες προτιμούν νεότερες και όμορφες γυναίκες. Αυτό το μοντέλο έχει πράγματι επιβεβαιωθεί με μια πληθώρα εμπειρικών δεδομένων (ενδεικτικά μόνον βλ. τις έρευνες του D.M. Buss αλλά και την πολύ πρόσφατη έρευνα στα οικονομικά που ανέφερε ο κ. Χατζής στο μάθημα) κι έχει αντέξει στο τεστ του χρόνου (και του Popper). Ή με άλλα λόγια, όσοι έχουν προσπαθήσει να το ελέγξουν δεν έχουν καταφέρει ως τώρα να το διαψεύσουν.

Όπως παρατηρούμε, λοιπόν, από την αρχή – δηλαδή τη σύλληψη της θεωρίας και την παραγωγή των υποθέσεων – εως το τέλος – τη συγκέντρωση και τον έλεγχο των δεδομένων – η ΕΨ έδειξε ότι έχει όλα τα χαρακτηριστικά μιας σοβαρής επιστήμης. Μάλιστα η ΕΨ «ξεπερνάει» σε επιστημονικότητα παρα πολλές άλλες ψυχολογικές θεωρίες που πολλοί τις θεωρούν δεδομένες. Επειδή όμως η ΕΨ είναι μια νέα επιστήμη, αρκετές υποθέσεις που κάνει δεν έχουν υποβληθεί ακόμη σε αρκετά τεστ διαψευσιμότητας από εμπειρικά δεδομένα κι έτσι φυσιολογικά υπάρχει ακόμη κάποιος σκεπτικισμός.

Μια άλλη διάκριση που πρέπει να γίνει επίσης και πολύ σύντομα είναι η εξής: ενώ τα πάντα επάνω μας είναι προϊόν της εξέλιξης με την έννοια ότι μας συνόδευσαν εως σήμερα, αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα ότι είχαν κάποτε surviving value. Όπως έχει αναφερθεί και σε προηγούμενη διάλεξη, υπάρχουν διάφορα χαρακτηριστικά που δεν φαίνονται να έχουν ή να είχαν κανέναν εξελικτικό σκοπό, από τις θηλές στους άντρες εως την καλλιτεχνική έκφραση. Άρα μπορεί να έχουμε κάτι : (α) γιατί μας ήταν απαραίτητο για την επιβίωση, (β) γιατί απλώς την εξυπηρετούσε, (γ) γιατί δεν την εμπόδιζε ή (δ) γιατί ενώ την εμπόδιζε είχαμε και κάτι άλλο που το αντιστάθμιζε (βλ. ουρά παγωνιού). Με τα εργαλεία που διαθέτει η ΕΨ μπορεί και πρέπει να κάνει αυτές τις διακρίσεις και να καταλήγει σε ασφαλή συμπεράσματα πριν αποφανθεί ποιόν από τους παραπάνω ρόλους διαδραματίζει κάποιο χαρακτηριστικό ή κάποια ιδιότητα.

Από την άλλη, εμείς, στο συγκεκριμένο σεμινάριο, δεν κάνουμε ΕΨ, ούτε έχουμε τη δυνατότητα να ελέγχουμε εκείνη την ώρα πειραματικά όλες τις υποθέσεις που μπορεί να συζητηθούν. Για διδακτικούς σκοπούς χρησιμοποιούμε τη λογική της ΕΨ για να κάνουμε κατανοητά τα εργαλεία της και τη σπουδαιότητά της. Πρέπει όμως να επισημάνουμε ότι οι υποθέσεις που έχουν ειπωθεί κατα καιρούς δεν είναι σενάρια επιστημονικής φαντασίας, αλλά υπαρκτά και σοβαρά μοντέλα, που ελέγχονται από τους ειδικούς και υπάρχουν στη βιβλιογραφία, όπως η προτίμηση για ενεργειακές τροφές και διάφορα άλλα.