Υποθέτω πως θα ακούγεται αρκετά συνηθισμένο να αμφιβάλει κανείς για την ορθολογικότητα του ανθρώπου, τόσο για την κατάφασή της όσο και για το βαθμό στον οποίο υπάρχει, αν είναι βέβαια νοητές οι διαβαθμίσεις στο θέμα αυτό. Η αλήθεια είναι ότι είμαι και εγώ ένας από αυτούς, άσχετα αν ενδόμυχα τάσσομαι μάλλον υπέρ της.
Αλλά ένα από τα επιχειρήματα που την στηρίζουν δεν με καλύπτει και, συγκεκριμένα, αυτό που αφορά τον ισχυρισμό για το ίδιο το προφανές της ορθολογικότητας. Καταθέτω, λοιπόν, τον προβληματισμό μου:Ισχυριζόμενοι ότι φτάνουμε αυθόρμητα στο συμπέρασμα ότι είναι ο άνθρωπος ορθολογικός συγκρίνοντας τη σύγχρονη κατάστασή του με αυτήν προ λίγων χιλιετίων, θεωρώ πως υποπίπτουμε σε σφάλμα. Και αυτό διότι ίσως να ικανοποιήσαμε μόνο κατά ένα μέρος (το συζητάμε σε ποιο βαθμό) τους στόχους που θέσαμε και αυτό το επίτευγμα να μας οδήγησε στην ανάπτυξη. Η τελευταία δηλαδή δεν προκλήθηκε από την ορθολογικότητα αλλά από τους υψηλούς στόχους που θέταμε, πετυχαίνοντας όμως μόνο ένα ποσοστό από αυτούς.
Η πιθανότητα αυτή δεν οδηγεί αυτονόητα στο ότι δεν είμαστε ορθολογικοί, αλλά στο ότι το συγκεκριμένο επιχείρημα που το στηρίζει δεν επαρκεί.
Η σταθερή ανάπτυξη της ανθρωπότητας, η συνολική βελτίωση της διαβίωσης, η εξέλιξη του πολιτισμού και των θεσμών, η εκπληκτική πρόοδος της επιστήμης και της τεχνολογίας αποτελούν μια ισχυρότατη ένδειξη της ορθολογικότητας του ανθρώπου. Όλα αυτά αποτελούν έναν σηματοδότη ότι οι άνθρωποι κατά μέσο όρο – αλλά ίσως και στην πλειοψηφία τους – θέτουν στόχους, με τους οποίους πιστεύουν ότι θα αυξήσουν την ωφελιμότητά τους, και προσπαθούν να βρουν τον καλύτερο τρόπο να τους πετύχουν. Σχεδόν πάντα τους πετυχαίνουν. Και λέω σχεδόν πάντα, γιατί αρκεί να σκεφτείς πόσες χιλιάδες μικρο-επιλογές (ή και σημαντικότερες) κάνουμε κατά τη διάρκεια της ημέρας και ως το τέλος της τα έχουμε καταφέρει. Πόσο μάλλον όταν παρατηρούμε ολόκληρη την ιστορία της ανθρωπότητας να κινείται προς βελτίωση της συνολικής ωφελιμότητάς της.
ReplyDeleteΒεβαίως και θα μπορούσαμε να είχαμε καταφέρει πολλά περισσότερα ή όμως και πολύ λιγότερα. Δεν θα μάθουμε ποτέ. Ούτε υπάρχει τρόπος να διαπιστώσουμε εάν η ανθρωπότητα στο σύνολό της πέτυχε στο έπακρο τους στόχους που έθεσε (ποιούς στόχους, πότε ακριβώς και ποιοί το έκαναν;). Ομοίως, δεν υπάρχει τρόπος να διαπιστώσουμε ούτε σε ποιό «ποσοστό» πέτυχε αυτούς τους στόχους. Το μόνο που μπορούμε να διαπιστώσουμε και ενδεχομένως να μετρήσουμε είναι εάν οι μεταγενέστερες εποχές είναι πιο βελτιωμένες από τις προηγούμενες.
Αν ναι – που μάλλον θα συμφωνήσουμε ότι ισχύει – τότε αυτό από μόνο του είναι ένα «συν» για την θεωρία της ορθολογικότητας.
Θα ήθελα να προβάλλω και εγώ μια ένσταση στο επιχείρημα με το οποίο ασχολείται ο συνάδελφος. Μαζί με την πρόοδο του ανθρώπινου γένους, έρχεται και η φρίκη. Ζευγάρι με την ανάπτυξη και την εξέλιξη είναι ο τρόμος και η καταστροφή. Σύντροφος της ευημερίας κάποιων είναι η δυστυχία κάποιων άλλων.
ReplyDeleteΔεν θέλω σε καμία περίπτωση να αμφισβητήσω την κολοσσιαία πρόοδο του ανθρώπου από τη φυσική του κατάσταση εώς και σήμερα- είναι τεράστια και πασιφανής σε όλους τους τομείς. Αυτό που λέω είναι ότι δεν είναι σε καμία περίπτωση ένδειξη για την ορθολογικότητά του! Η ιστορία έχει επίσης δείξει πως ο άνθρωπος είναι ικανός για τη μεγαλύτερη καταστροφή. Πως μπορεί να προβεί σε φρικαλεότητες χωρίς λόγο.
Μόλις πριν 70 χρόνια, ο άνθρωπος έφτιαξε τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και έριξε πυρηνικές βόμβες. Μήπως αυτό είναι ένα ελαφρύ σημάδι ανορθολογισμού; Όπως η εκπληκτική πρόοδος είναι ένδειξη ορθολογικότητας, έτσι και οι (άπειρες) πράξεις φρίκης πρέπει να θεωρηθούς ως ένδειξη καταφανούς ανορθλογικότητας;
Ο Χίτλερ ή ο Στάλιν ήταν ανορθολογικοί; Όλοι αυτοί οι άνθρωποι που παίζουν καθοριστικό ρόλο για τα λαμπρά επιτεύγματα είναι πιο ορθολογικοί από τους βασανιστές, τους δολοφόνους, τους εγκληματίες;
Αν υιοθετήσουμε την άποψη πως η πρόοδος είναι σημάδι ορθολογικότητας τότε πρέπει να απαντήσουμε και στα παραπάνω ερωτήματα- γιατί είναι αναγκαστικό να δεχτούμε πως η καταστροφή είναι σημάδι ανορθολογισμού.
Γιάννη νομίζω ότι εδώ κάνεις ένα σύνηθες λάθος όσον αφορά την κατανόηση της Rational Choice Theory. Θεωρείς εξ αρχής ότι οι προτάσεις της είναι αξιολογικές ή δεοντολογικές.
ReplyDeleteΟ ορθολογικός άνθρωπος σύμφωνα με τη θεωρία αυτή δεν είναι σε καμία περίπτωση ο καλός ή ο ηθικός ή ο σωστός ή τα παρόμοια. Είναι – μεταξύ άλλων – αυτός που προσπαθεί να πετύχει τους στόχους που ο ίδιος θέτει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Αυτοί οι στόχοι και οι προτιμήσεις γενικότερα είναι υποκειμενικές και δεν ενδιαφέρει την RCT να τις αξιολογήσει, ούτε καν να τις διερευνήσει σε περιγραφικό επίπεδο. De Gustibus non est Disputandum (Stigler & Becker, remember?), βασικότατη αρχή της συγκεκριμένης θεωρίας. Γι’αυτό και η οικονομική ανάλυση με τα εργαλεία της RCT μπόρεσε και επεκτάθηκε επιτυχώς και σε άλλους τομείς πέραν της αγοράς, όπως π.χ. στο έγκλημα. Ο εγκληματίας θεωρήθηκε το ίδιο ορθολογικός με όλους και όχι μόνον εξηγήθηκε η εγκληματική συμπεριφορά με μηχανισμούς όπως το cost-benefit analysis, άλλα προβλέφθηκαν με ακρίβεια και οι δείκτες της εγκληματικότητας στις διάφορες συνθήκες.
Ο Χίτλερ και ο Στάλιν δεν διαφεύγουν από αυτό το μοντέλο της ορθολογικότητας. Αντιθέτως ολόκληρη η ιστορία της ανθρωπότητας δείχνει πασιφανώς ότι ο άνθρωπος πετυχαίνει τους στόχους που θέτει με τον πιο αποτελεσματικό τρόπο, είτε αυτοί είναι ευγενείς πόθοι είτε είναι εγκλήματα κατα της ανθρωπότητας. Δυστυχώς και οι δύο τους υπήρξαν ορθολογικοί με αυτή την έννοια: πέτυχαν τους σκοπούς τους που ικανοποιούσαν τις προτιμήσεις τους εξοντώνοντας εκατομμύρια αθώους.
Στο τέλος νομίζω κάνεις και ένα λογικό λάθος. Θεωρείς ότι αν κάτι είναι αληθές – «η πρόοδος είναι σημάδι ορθολογικότητας» - τότε οφείλουν να είναι αληθή και τα αντίστροφα – «η καταστροφή είναι σημάδι ανορθολογικότητας». Εδώ όμως τα αντίστροφα συνδέονται αυθαίρετα κυρίως μεταξύ τους αλλά και με τα αρχικά, και έτσι σίγουρα αυτή η σύνδεση δεν αποτελεί επιχέιρημα ούτε για την ορθολογικότητα ούτε για την ανορθολογικότητα.
Αγαπητή Γιούλη,
ReplyDeleteΣυμφωνώ απόλυτα με τα όσα γράφεις περί οντολογίας και δεοντολογίας της RTC- για την ακρίβεια πιστεύω βαθιά ότι ο Χίτλερ, ο Στάλιν και κάθε άλλος άνθρωπος που επιτελεί καταστροφή αντίστοιχου μεγέθους είναι ορθολογικοί με την ίδια ακριβώς έννοια και τον ίδιο ακριβώς τρόπο που είμαστε όλοι μας! Αξιολόγησαν, έβαλαν τις προτιμήσεις τους σε σειρά και προσπάθησαν να τις πετύχουν.
Αυτό που μου καταλογίζεις είναι ακριβώς ό,τι προσπάθησα να σας καταλογίσω εγώ: κατάλαβα ότι βάζετε την έννοια του "καλού" σ' αυτά που καταφέρνουν οι άνθρωποι και οδηγούν στην πρόοδο. Συνειδητοποιώ ότι μάλλον χρησιμοποιείτε την έννοια της προόδου για να δείξετε ότι ο άνθρωπος θέτει στόχους τους οποίους αρκετές φορές καταφέρνει- με αυτή την έννοια δεν διαφωνώ καθόλου με το επιχείρημα της προόδου ως ένδειξη ορθολογικότητα της. Είναι όντως ένα σημάδι ότι οι άνθρωποι θέτουν στόχους τους οποίους προσπαθούν να ικανοποιήσουν με τον καλύτερο δυνατό γι' αυτούς τρόπο.
Αλλά τότε δεν έχεις δίκιο να με κατηγορείς για λογικό σφάλμα! Πιστεύω ότι μια πράξη καταστροφής είναι ισοδύναμη με μια πράξη προόδου σε όρους ορθολογικότητας των υποκειμένων! Με άλλα λόγια, όσο είναι ένδειξη ορθολογικότητας μια πράξη προόδου, άλλα τόσο είναι μια πράξη καταστροφής: και οι δύο είναι παραδείγματα στόχων που θέτονται από τα άτομα και έρχονται σε πέρας. Γι' αυτό και δε μου αρέσει το επιχείρημα περί προόδου: είναι σα να αγνοεί το γεγονός ότι οι πράξεις καταστροφής είναι αποτέλεσμα ορθολογικής σκέψης- κάτι που είμαι σίγουρος ότι δεν αρνείσαι. Δηλαδή ο τρόπος που θέτετε το επιχείρημα είναι σα να "αποκρύπτει" τις κακές/ανήθικες/καταστροφικές πλευρές της ανθρώπινης δράσης.
Να κάνω κι εγώ ένα πρόχειρο σχόλιο ελπίζοντας ότι θα μπορέσω να επανέλθω με περισσότερα όταν έχω χρόνο.
ReplyDeleteΣωκράτη και Γιάννη νομίζω ότι καταλαβαίνω τι λέτε και αν το καταλαβαίνω σωστά έχετε αρχικά δίκιο: ο άνθρωπος είναι ορθολογικός, επιδιώκει να ικανοποιήσει τις προτιμήσεις τους και πετυχαίνει τους στόχους του αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι είναι και καλός ή ότι οι στόχοι του είναι αλτρουιστικοί. Η επίτευξη λοιπόν των στόχων «κακών ανθρώπων» μπορεί να οδηγήσει στην καταστροφή του Πλανήτη (Σωκράτης) ή σε εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας (Γιάννης).
Η αλήθεια είναι ότι σύμφωνα με την RCT οι άνθρωποι επιδιώκουν συνήθως το στενό προσωπικό τους συμφέρον ή καλύτερα επιχειρούν να μεγιστοποιήσουν την ικανοποίηση των δικών τους προτιμήσεων αδιαφορώντας για τους άλλους. Όμως με ένα μαγικό τρόπο (μας λέει ο Adam Smith) επιδιώκοντας ο καθένας το συμφέρον του ωφελεί το σύνολο. Σαν να τους κατευθύνει ένα αόρατο χέρι. Βέβαια ούτε μαγικός είναι ο τρόπος, ούτε χέρι υπάρχει. Ο λόγος που λειτουργεί η αγορά και η ανθρώπινη κοινωνία είναι ότι είμαστε εξαρτημένοι από τους άλλους. Δεν μπορούμε να μην τους λάβουμε υπόψη μας γιατί τότε δεν θα μπορέσουμε να πετύχουμε τους περισσότερους από τους στόχους μας.
Όμως ο μηχανισμός αυτός δεν λειτουργεί θετικά στις περιπτώσεις διλήμματος φυλακισμένου (PD) όπως και οι δύο ξέρετε. Σε αντίθεση με το αόρατο χέρι του Adam Smith στις περιπτώσεις PD και γενικά στις προβληματικές περιπτώσεις συλλογικής επιλογής (collective action) η στενά ορθολογική συμπεριφορά οδηγεί σε χειροτέρευση της θέσης όλων.
Όμως η περιπτώσεις PD και οι περιπτώσεις δικτατόρων που αποκτούν μεγάλη δύναμη και προκαλούν καταστροφές είναι οι εξαιρέσεις στον κανόνα. Ενώ σίγουρα είναι καταστροφικές για την ανθρωπότητα και καθυστερούν την ανάπτυξή της δεν θα πρέπει να μας κάνουν να χάσουμε τη μεγάλη εικόνα. Η μεγάλη εικόνα μας λέει ότι η εμφάνιση του homo sapiens sapiens εμφανίστηκε πριν 150.000 στις σαβάνες της Ανατολικής Αφρικής τις οποίες εγκαταλείψαμε πριν 100.000 χρόνια αλλά ο πολιτισμός μας ξεκίνησε πριν 10.000 χρόνια όταν ανακαλύψαμε τη γεωργία και δημιουργήσαμε τις πρώτες κοινωνίες. Η πρόοδος ήταν αργή και δύσκολη αλλά με γεωμετρική πρόοδο. Ο Ναπολέων δεν είχε στη διάθεση του πολύ καλύτερα μέσα μεταφοράς από το Μεγάλο Αλέξανδρο ή τον Ιούλιο Καίσαρα αλλά μετά τη βιομηχανική επανάσταση οι ρυθμοί ανάπτυξης έγιναν ιλιγγιώδεις. Σήμερα συζητάμε για όλα αυτά μέσα σε ένα blog.
Κάντε λοιπόν ένα διανοητικό πείραμα: υπάρχει χρονική περίοδος που θα προτιμούσατε να ζήσετε αντί γι’ αυτήν που ζείτε σήμερα; Η τεράστια πλειοψηφία των ανθρώπων θα απαντούσε όχι.
κ.Χατζή αν και συμφωνώ ως προς αυτό που λέτε για τη "μεγάλη εικόνα", θα ήθελα να παραθέσω κάτι, όχι τόσο για να συνεχίσω την κουβέντα (αφού νομίζω ότι όλοι πλέον καταλαβαίνουμε και συμφωνούμε σε γενικές γραμμές) αλλά για αστείο!
ReplyDeleteΘυμάμαι πολύ χαρακτηριστικά να απευθύνω αυτή την ερώτηση στον παππού μου:"Παππού, θα προτιμούσες να γυρίσεις σε κάποια άλλη περίοδο της ζωής σου και να αφήσεις τη σημερινή;". "Βεβαίως αγόρι μου!". "Σε ποια;". "Στην κατοχή! Ήταν η καλύτερη περίοδος της ζωής μου!"!
Σας διαβεβαιώ ότι ο παππούς μου είχε απολύτως σώας τας φρένας και ότι στην κατοχή υπέφερε γιατί ήταν κομμουνιστής! Το διανοητικό πείραμα που προτείνετε απλά δεν έχει και πολύ νόημα. Γιατί; "Περί ορέξεως, κολοκυθόπιτα"!(Βαρέθηκα τα λατινικά!).
Η εποχή που προτιμάμε να ζούμε είναι συνάρτηση εκατομμύρια πραγμάτων και ο καθένας μας απαντάει κυρίως λόγω βιωμάτων! Το ότι σήμερα η πρόοδος είναι πιο έντονη από ποτέ δε σταματά μερικούς από εμάς να θέλουμε να μεταφερθούμε(για λίγο τουλάχιστον) σε μια άλλη εποχή! Π.χ. και τι δε θα έδινα για το Λονδίνο των '60s!
Γιάννη όλοι θα θέλαμε να ζήσουμε σε ενδιαφέρουσες εποχές. Έχω να σου δώσω μια μεγάλη λίστα με εποχές που θα είχα ενδιαφέρον να επισκεφτώ αν κάποιος ανακάλυπτε τη μηχανή του χρόνου. Αλλά σαν επισκέπτης, με τη δυνατότητα πάντα της επιστροφής.
ReplyDeleteΟ παππούς σου φυσικά προτιμάει την κατοχή γιατί ήταν νέος τότε. Κάθε παππούς προτιμά τις εποχές που ήταν νέος και υγιής. Αλλά νομίζω ότι αν είχε πραγματικά τη δυνατότητα να ξαναζήσει τη νεότητά του θα προτιμούσε να κυνηγάει κοπέλες το 2010 από το να τον κυνηγάνε οι Γερμανοί το 1943.